كتاب و كتابخانه در ايران باستان – قسمت اول

به نام هستي بخش - بهروز فرهاديان – 1383- bfarhadian90@gmail.com

كتاب و كتابخانه در ايران باستان – قسمت اول

  در معناي «كتاب» تعاريف مختلفي ارائه شده است . در اين مقاله منظور از كتاب رسانه اي گروهي است كه مطالب آن قابل انتقال بوده و در هر زمان و مكاني قابل بازيابي باشد . بنابراين عنوان «كتاب» بر انواع پوست نوشته ها ، لوح ها و طومارها اطلاق مي شود و كتاب هايي كه امروزه از كاغذ تهيه مي شوند يكي از انواع «كتاب» مي باشد . * * * دگرگوني هاي سياسي ، جنگ ها ، هجوم ها و غارت هائي كه در طول تاريخ بر ايران وارد شده ، مدارك و آثار بسياري در زمينۀ علم و دانش ايرانيان را از بين برده است .ايران در دوران مختلف مورد هجوم اقوام بيگانه قرار گرفته است . جنگ هائي در اين كشور رخ داده كه گاه به ويراني كامل چندين شهر انجاميده است . عموماً مهاجمين از نظر علم و دانش در سطح بسيار پائين تري از ايرانيان قرار داشتند . آنان به دليل ناآگاهي نسبت به ارزش علم و كتاب يا نگرش خاصي كه دربارة كتب و نوشته هاي ايرانيان داشتند ، در فكر نگهداري و حفظ اين آثار نبودند . براي شناخت وضعيت كتابخانه در جامعه ايران باستان تا دورۀ ساسانيان ، به تحليل و بررسي برخي مستندات و مدارك تاريخي پرداخته مي شود . بر اساس مدارك موجود ، ايرانيان از گذشته هاي بسيار دور به علم و كتابت توجه داشته اند . آثار باقي مانده از قرون گذشته ، نشان از تلاش ايرانيان در كسب علم و دانش دارد . الواح گلين و سنگ نبشته ها از جمله آثار گرانبهايي است كه بر اين امر صحه مي گذارند . پادشاهان ايران عموماً سعي مي كردند آثاري مكتوب و منقوش از حدود قلمرو ، ايده ها ، سياستها ، فتوحات و … خود را بر سنگها ، صخره ها ، الواح ، سكه ها ، پوست و ساير ابزار ثبت و به نسل هاي بعد منتقل كنند . ايران شناسان و باستان شناسان به اتكاء آثار مكشوفه ، معتقدند ايرانيان از قرون بسيار دور از خط و كتابت بهره مي برده اند . گيرشمن باستان شناس فرانسوي از خط «عيلامي مقدم» متعلق به تمدن شوش در قرنهاي پيش از 3000 قبل از ميلاد مسيح ياد مي كند . وي از كتيبه اي ايلامي سخن به ميان مي آورد كه مربوط به ربع اول هزارۀ سوم ق.م. است . دياكونوف معتقد است در قرن هفتم قبل از ميلاد ، مادها داراي خط و كتابت بوده اند و خط مادها هماني است كه امروزه «خط باستاني پارسي» ناميده مي شود . در دورۀ هخامنشيان ، ايران مركز مهم تبادل افكار و آراء علمي در خاور ميانه بود و دربار شاهنشاهي به دليل ارزشي كه براي دانشمندان قائل مي شد ، گاهي آنان را به اقامت اجباري در دربار وادار مي كرد . برخي مؤرخين معتقدند در دربار پادشاهان هخامنشي فرامين به پارسي باستان صادر مي شدند اما دبير فرمان را به زبان آرامي ترجمه مي كرد و بر روي پاپيروس مي نوشت سپس منشي ديگري آن را به زبان عيلامي ترجمه كرده بر روي لوح مي نوشت . هزاران لوح كشف شده در تخت جمشيد نيز دال بر اهميت كتابت در ايران باستان است . اين لوح ها اسناد هزينه از جمله صورت حسابهاي صنعتگران و كارگران تخت جمشيد بودند . علاوه بر اين ، وجود بانكداري در دورۀ هخامنشيان مورد تأكيد گيرشمن است . وي اعتقاد دارد حتي بانكداري خصوصي براي نخستين بار در اين دوره به وجود آمد و مدارك اين بانكها نيز بدست آمده است . تأسيس چاپارخانه ، توسعۀ راه ها و ساخت كشتي هائي با ظرفيت 100 تا 200 تن و با سرعت 60 تا 80 ميل دريائي در روز حكايت از دانش گسترده ايرانيان در دورۀ هخامنشي داشته است . فعاليت هاي نجومي ايرانيان باستان نيز مورد توجه محققين قرار گرفته است . اين امور نمي توانست بدون وجود آثار مكتوب و مدون علمي انجام پذيرد . پادشاهان ايران داراي دبيران و نويسندگاني بودند كه حوادث و رويدادها را به دقت ثبت و ضبط مي كردند . پادشاهان ساساني ، در كاخ هاي سلطنتي بايگاني مخصوص ايجاد كرده بودند كه اسناد و مدارك دولتي و شرح رويدادهاي كشور در آنجا نگهداري مي شد . لوكونين رئيس بخش خاوري موزۀ دولتي ارميتاژ در اتحاد جماهير شوروي سابق ، از نتايج كاوش هاي باستان شناسان اروپائي در شهر «دورا ـ اروپوس» يكي از شهرها و پايگاه هاي نظامي روميان ياد مي كند كه طي آن نوشته هاي بسياري به زبان هاي يوناني ، سامي و ايراني كشف شد . برخي از اين پوست نوشته ها به وسيلۀ دبيران ساساني كه همراه سپاهيان بودند ، نگارش يافته بود . بر اساس اين نوشته ها سپاهيان ساساني از سال 256 تا 262 ميلادي در اين شهر سكونت داشتند . اين پوست نوشته ها همچنين نشان از اين دارند كه اسامي مسئولين دولتي مانند خزانه دارها ، محافظين و مسئولين قضائي و حتي ميزان جيرة افراد با قيد نام آنها در دفاتر مخصوص ثبت مي شد . جهشياري در كتابي كه در قرن چهارم هجري تأليف كرده دربارۀ اعتبار دبيران و نويسندگان در ايران باستان مي نويسد به دستور پادشاه ، نويسندگان جوان پس از آزمايش هاي مختلف در دربار به خدمت مشغول مي شدند . نويسندگان و دبيران بر ديگران مقدم مي شدند و به هنگام اعزام قشون نيز فرمانده قشون موظف به مشورت با نويسنده و دبير اعزامي در توقف و عزيمت بود . در دورۀ ساسانيان شهرها ، توليدات كشاورزي ، سدسازي ، كانال كشي و ديگر مظاهر تمدن آن روز رشد فراواني يافت . اين ترقي بدون آثار مكتوب و استفاده از متخصصيني كه به علوم روز آشنائي و تسلط داشتند ، امكان پذير نبوده است . شاپور اول پس از پيروزي بر روميان و به اسارت در آوردن امپراتور روم ، فرمان داد تا اين حادثۀ بزرگ را بر سنگي ثبت كنند . او با سپاس از «ايزدان بزرگ» ، هدايائي به عنوان سپاسگزاري و شكر به آتشكده ها تقديم كرد . در اين سنگ نوشته از زبان شاپور اول آمده است : «همۀ اين هدايا در فهرستهاي نظامي دولت ثبت گرديد»1 . جرجي زيدان مورخ شهير عرب دربارۀ علوم ، كتاب و كتابخانه ها و اهتمام ايرانيان به ترجمه كتب در دورۀ پيش از اسلام معتقد است اسكندر بخشي از كتب ايرانيان را به آتش كشيد و برخي را براي ترجمه به اسكندريه فرستاد . وي با اشاره به سردابي كه در اوايل قرن چهارم هجري در محال جي از نواحي فارس كشف شد معتقد است به دستور تهمورث پادشاه ايران علوم روز در اين كتاب هاي پيدا شده در اين سرداب ثبت شده بود . اين علوم را به زبان پهلوي روي پوست درخت نوشته بودند . كريستن سن توضيح داده است كه در اواسط قرن پنجم ميلادي ، شعرا و دانشمندان ايراني به نگارش حوادث زندگي شاهان قديم پرداختند و مطالب تازه اي بر آنچه مكتوب بود ، افزودند . نتيجۀ كار ، كتاب بزرگي به نام «خْوتَاي نامگ» در تاريخ پادشاهان از نخستين پادشاه تا دورۀ مؤلفين بود . خْوتَك نامگ پس از سقوط ساسانيان بارها به عربي ترجمه شد و همين ترجمه ها مورد استفاده مؤرخين مسلمان در نگارش تاريخ ايران شد . ابن مقفع از جمله مترجمين اين كتاب به عربي است . بارتلمه در كتـاب «زن در حقوق ساسانـي» از چند كتـاب نام برده است . دينكرت از جملۀ اين كتابـها است كه به زبـان پهلـوي نوشته شده و مجموعه اي از احاديث و روايات و تفاسير زرتشتي بود . از كتاب ديگري به نام «شايست نه شايست» ـ به زبان پهلوي ـ نام برده شده كه در موضوعات اخلاقي نوشته شده بود . كتاب «ماديگان هزار دادستان» كتاب ديگري است كه بارتلمه از آن ياد كرده است . اين كتاب را حقوقداني از دورۀ ساساني تأليف كرد و شامل احكام حقوقي است كـه در دادگاه هـا صـادر شـده بودند . در اين كتـاب ، قـوانين ازدواج ، تعـدد زوجات ، ارث ، وام ، مسائل حقوقـي شركت ها ، بخشش و واگذاري و ديگر امور حقوقي در ايران باستان گنجانيده شده است . وي نكته اي در خصوص زنان در امپراتوري ساساني مي نويسد كه تأمل برانگيز است . با استناد به گزارشي از كتاب «ماديگان هزار دادستان» نقل مي كند روزي پنج زن از قاضي سؤالاتي حقوقي پيرامون «ضمانت» و «اهليت» پرسيدند . قاضي به پرسش ها جواب داد اما آخرين سؤال را نتوانست پاسخ دهد . يكي از زنان پس از تأخير قاضي در پاسخ گفت : «استاد بيهوده بمغز خود فشار نيآوريد و بآساني بگوئيد نميدانم ! و ضمناً ميتوانيد پاسخ اين سؤال را در فلان كتاب بيابيد .»2 اگر آنچه بارتلمه نقل كرده ، صحيح باشد ميتواند دال بر كتب موجود در جامعه باشد چندانكه زنان نيز مي توانستند به اين كتب دسترسي داشته باشند . از ديگر كتب دورۀ ساساني مي توان به كتاب «آرداويراف نامه» اشاره كرد كه به زبان پهلوي نوشته شده و داراي حدود 8800 كلمه بود . كتابها و جزوات ديگري از دوره ساساني و قبل از آن نام برده شده كه برخي از آنها عبارتند از : اياتگارِ زريران كه دربارة جنگ ميان گشتاسب و ارجاسب توراني و زرير و پسرش بستور است . برخي تأليف اين كتاب را در پانصد سال بعد از ميلاد دانسته اند . كتاب زند (تفسيري است بر كتاب اوستا) ، دامداد ، چهرداد ، مينوگ خرت ، داتستان دينيگ ، مختارات زات اسپرم ، همن يشت ، درخت آسوريگ ، بند هِشْن ، جاماسپ نامگ ‎، السكيسران (ال.....كين) كه كتابي است دربارة تاريخ ايران باستان ، البنكش ، رُتْستَخم اُسپنديات ، دارا و بت زرين‎ ، دينكرت (دينكرد) ، كتاب الملك كي لهراسف ، تاج نامه ، شهرستانهاي ايران - كه نام شهرهاي ايران و چگونگي شكل گيري اين شهرها را با ذكر نام بنيان گزاران شهرها آورده است - كارنامك (كارنامة اردشير پاپكان) ، نامة تنْسر كه ابن مقفع آن را به عربي ترجمه كرد و در سال 607 هجري نيز محمد بن حسن بن اسفنديار آنرا از عربي به فارسي برگرداند ، هفت كتاب از ماني كه عبارتند از : شاپورگان كه ماني آن را به شاپور پادشاه ساساني تقديم كرد ، انجيل زنده ، گنج زندگي ، پراگماتيا يا رساله ، كتاب اسرار ، كتاب عظيم و نامه ها . درمنـابع تاريخـي از كتابخـانه اي در مـرو يـاد شده است كه در زمـان عقب نشيني يـزدگرد آخرين پادشاه ساساني ، به آنجا منتقل شده بود .                                         (ادامه دارد)